تدبّر از ریشه «دُبُر»، یعنى توجّه به عاقبت و پایان و ماوراى چیزی و رسیدن به باطن آن چیز است که «ژرف اندیشی» و «عاقبت اندیشی» را نظر دارد و نتیجهاش «کشف حقایقی است که در ابتدایِ امر و نظرِ سطحی، به چشم نمیآمد».
راغب اصفهانی در «مفردات» میگوید: «التَّدبیرُ: التَفْکیرُ فی دُبُرِ الأُمُور»؛ «تَدَبُّر» اندیشیدن در پشت امور است.
صاحب «مختار الصحاح» میگوید: «التَّدبیرُ فی الأمْرِ: النَّظَرُ إِلی ما تَؤُلُ إلَیْهِ عاقِبَتُهُ و التَّدبُّرُ: التَّفَکُّر فیه»؛ «تدبیر: با دقّت نگریستن به آن چه که عاقبتِ امر به آن بازمیگردد، و تدبرّ: تفکّر در عاقبتِ امر میباشد».
«مصباح المنیر» میگوید: «الدُّبُر: خِلافُ القُبُلِ مِنْ کُلِّ شَیءٍ، وَ مِنْهُ یُقالُ لِآخِرِ الْأمْرِ دُبُرٌ وَ أصْلُهُ ما أدْبَرَ عَنْهُ الإِنْسانُ، و تَدَبَّرْتُهُ تَدَبُّراً: نَظَرْتُ فی دُبُرِهِ وَ هُوَ عاقِبَتُهُ وَ آخِرُهُ»؛ «دُبُر» بر خلافِ جلو از هر چیز میباشد و از این رو به آخر امر «دُبُر» گفته میشود و اصل آن، هر آن چه انسان از آن اعراض نماید و به آن پشت کند و «تَدَبَّرتهُ تَدَبُّراً»، «در پشتِ آن با دقت نگریستم که عاقبت و آخرِ امر میباشد».
العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم:
تَدَبَّر الأمر: أي تأمله، قال الله تعالى: أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ. شمس
مجمع البحرین:
التَّدَبُّر النظر في أدبار الأمور و تأملها و الفرق بين التدبر و التفكر - على ما قيل - هو أن التدبر تصرف القلب بالنظر في العواقب و التفكر تصرف القلب في النظر بالدلائل
قاموس قرآن:
تدبّر تدبر کردن اندیشیدن
«اساس البلاغه»، «غریب القرآن» سجستانی (م، ۳۳۰ ق) و «معجم مقاییس اللغه» معانی مشابهی آمده است.